گونه های مختلف گردو

گردوی ایرانی J.regia از نظر باغبانی کاملا توسعه یافته است و از لحاظ تولید محصول اقتصادی است.

بر اساس تقسیم بندی تیره Julandaceae شامل هفت جنس و حدود شصت گونه درختان خزان دار و یک پایه با برگ های مرکب متقابل متناوب می باشند به غیر از جنس Juglans جنس های دیگر عبارت اند از :

Caya شامل هیکوری و پکان

Petrocarya یا Wingnuts

Platycarya

Engelhardia

Alfarosa

Oreomunnea

رطوبت مناسب پیوند گردو

میزان رطوبت مورد نیاز محیط نیز برای تشکیل کالوس حداقل بین 60-45 درصد می­باشد. توصیه می­گردد عمل پیوندزنی در صبح زود و روزهای خنک و بدون باد انجام شود. ضمناً در حین انجام پیوند، پیوندک را نباید در معرض نور خورشید قرار داد و برای جلوگیری از خشک شدن باید آن را در گونی یا حوله مرطوبی پیچید. ضمناً به منظور حفظ رطوبت و افزایش درصد گیرایی پیوند، ضروری است محل پیوند در خلاف جهت تابش نور مستقیم خورشید قرار گیرد. به همین دلیل در نهالستان­های شمالی – جنوبی محل پیوند در قسمت شمال شرقی پایه در نظر گرفته می­شود.

آماده سازی بذر برای کاشت

بایستی بذرها را از درختانی که سالم، دارای قدرت رشد خوب و ترجیحاً زود بارده باشند، انتخاب نمود. سوراخ قاعده پوست چوبی دانه­ها باید تا حد امکان بسته­تر باشد. درصد مغز (نسبت مغز به پوست) باید بالای 50 درصد باشد. ضخامت پوسته چوبی باید متوسط تا ضخیم باشد. مغز گردو باید به رنگ کرم روشن، فاقد فرورفتگی­های فراوان و دارای طعم و مزه خوب باشد و به آسانی از پوسته چوبی و دیواره­های داخلی جدا شود (اصطلاحاً سوزنی نباشد). بذرهای گردو برای جوانه زنی نیازمند سپری کردن یک دوره سرمایی می­باشند که این نیاز سرمایی با قرارگیری آنها به مدت 8-6 هفته در دمای حدود 5 درجه (دمای یخچال) در شرایط مطلوب برطرف می­شود. در طول این دوره باید از خشک شدن بذرها جلوگیری شود و هوای کافی به بذرها برسد. پس از این عملیات بذرها آماده کاشت می­باشند.

کاشت بذر در خزانه

معمولاً بذرهای گردو را در عمق 10 سانتیمتری و با فاصله 10 تا 20 سانتیمتر از یکدیگر در کنار جوی­هایی به پهنا و ارتفاع حدود 20 سانتیمتر و پشته­هایی به پهنای 80 سانتیمتر می­کارند. برخی از خزانه­دارها روی هر پشته دو ردیف بذر می­کارند. قبل از کاشت بذر باید زمین را آبیاری کرد و چند روز به حال خود گذاشت تا رطوبت آن به حد تعادل برسد و به اصطلاح گاورو شود. بذرها را باید در محدوده خط داغ آب (یعنی با فاصله حدود 15 سانتیمتر از کنار جوی) بر روی پشته­ها کاشت. اگر رطوبت خاک خیلی زیاد باشد، دانه­های گردو پوسیده و فاسد می­شوند و اگر رطوبت آن خیلی کم باشد، رویش دانه به تأخیر می­افتد، بهترین حالت قرارگیری بذر در زمین حالتی است که دانه گردو به پهلو بر روی زمین قرار داده شود.

در این حالت درصد جوانه زنی بذرهای گردو افزایش می­یابد. معمولاً در یک هکتار خزانه می­توان حدود 100 هزار اصله نهال تولید کرد که 50 تا 60 هزار از آنها قابل کاشت در زمین اصلی هستند. به طور معمول بلندی نهال­های یکساله در خزانه 50 تا 70 سانتیمتر است و در دوسالگی بلندی نهال­ها به 90 تا 120 سانتیمتر می­رسد.

گیاه شناسی و رده بندی

گردوی ایرانی Juglans regia L. از شاخه گیاهان دانه دار Spermatophyta و زیر شاخه نهان دانگان Angiosperms رده گیاهان دولپه ای Magnoliopsida، زیر رده گیاهان بدون گل برگ Apetales یا monochlamydeae، سری بی گل برگان تک جنس، راسته Amentales، تیره Juglandaceae و جنس Juglans و نهایتا گونه regia است.

درخت گردو که به نام های جوز، چار مغز، گردکان، آقوز، آقوزه، آنقوزه، آقویز، آقوزبوله، آقوزدار، جوئزه، جوئس نیز معرفی می شود درخت نسبتا بلندی است به ارتفاع 5 تا 25 متر که در حالت تک درختی دارای تاج و چتری بسیار گسترده و پهن است.

درختی خزان کننده با شاخه های دارای مغز لایه لایه و ساقه یا تنه دارای پوست خاکستری صاف یا با پوست فلس فلس و با شکاف های طولی ممتد است، جوانه ها دارای فلس و فاقد پایه و به ندرت پایه دار بوده و برگ ها متناوب و یا تک شاخه ای و منفرد به طول 20 تا 30 سانتی متر، بزرگ معطر با گوشوارک دارای برگچه های متقابل ، اره ای و یا با کناره های صاف شامل 7 تا 9 برگچه است.

درختی یک پایه است که گل نر شامل یک برگک همراه با 8 تا 40 پرچم و دو برگک کوچک و کاسه گل با یک تا چهار کنگره و طول سنبله 6 تا 10 سانتیمتر است.

گل ماده به صورت خوشه ای یا منفرد معمولا به تعداد یک تا چهار گل ظاهر می شود، هر گل ماده از گریبانی مرکب از برگه اصلی و دو برگه فرعی تشکیل شده است که تقریبا در تمام طول خود با یکدیگر و با تخمدان تحتانی اتصال یافته اند پوشش گل شامل چهار کاسبرگ است. تخمدان تحتانی، دو برچه ای و یک خانه با خامه کوتاه دارای دو کلاله پر مانند ناهموار و پرزدار است. تخمدان تک تخمکی دارای 2 تا 4 خانه بوده که توسط پوششی در برگرفته شده است.

شاتون های گل نر در جوانه های جانبی شاخه سال قبل و گل های ماده به صورت انتهایی و گاهی به صورت جانبی و در روی شاخه فصل جاری به وجود می آید.

گل های ماده گردو بر روی یک دم گل بسیار کوتاه به وجود می آید دو گل در یک دم گل بیشتر دیده می شود اما یک یا سه و گاهی به ندرت چند گل ماده در یک دم گل دیده می شود که بعد از ظهور در مدت کمی آماده پذیرش است یعنی زمانی که زایده های کلاله از هم باز می شوند و تا رسیدن به زاویه 45 درجه محور طولی تخمدان آماده پذیرش دانه گرده می باشند.

عوامل موثر در گیرایی پیوند گردو

پایه (Stock)

در حال حاضر بهترین پایه برای پیوند گردو در ایران، پایه گردوی ایرانی (Juglans regia) می­باشد. این پایه با شرایط اقلیمی کشورمان سازگاری دارد. از پایه­های بذری قوی دو ساله که پوست آن به راحتی از چوب جدا می­شود می­توان برای پایه پیوندی استفاده نمود.

پیوندک (Scion)

معمولاً پیوندک از بهترین ارقام گردو تهیه می­گردد که باید از ارقام با باردهی جانبی (Lateral) دارای پوست نازک، مغز روشن و توپر، محصول و مرغو باش و دیر برگده تهیه شود. در کشورمان با توجه به تحقیقات انجام گرفته در سالیان اخیر، ژنوتیپ­ها و ارقام 63Z ، 67Z ، 30Z ، Ronde de Montignac ، Chandler ، Lara ، Pedro و Hartley مورد تأیید تحقیقات بوده و دارای خصوصیات مطلوب کمی و کیفی هستند. البته از ژنوتیپ­های برتر استان­ها که مورد تأیید مدیریت باغبانی و کمیته فنی نهال بوده و دارای خصوصیات فوق­الذکر باشند نیز می­توان پیوندک تهیه نمود.

نوع پیوند (Type of grafting)

پیوند گردو به دو صورت انجام می­گردد:

الف- پیوند شاخه (Grafting): که در فصل خواب و زمستان انجام می­شود.

ب- پیوند جوانه (Budding) که در فصل بیداری و در بهار و تابستان انجام می­شود.

دمای مناسب پیوند گردو

محدوده دمایی مناسب برای پیوند گردو بین 30 – 20 درجه (دمای مطلوب 26 درجه) می­باشد. بایستی زمان پیوند را طوری انتخاب نمود که بعد از عمل پیوند به مدت 4 هفته دمای فوق الذکر موجود باشد تا بیشترین گیرایی پیوند حاصل شود. در پیوند فصل خواب نیز برای تأمین دمای فوق الذکر می­توان از انرژی برق یا آب گرم استفاده نمود.

گردو از طریق جنسی (بذر) و یا به روش غیرجنسی ازدیاد می­شود. پایه­های بذری بسیار متغیر بوده و میوه­هایی با کیفیت پایین تولید می­کنند و متوسط درصد پوست آنها 30 تا 35 درصد است در حالی که در ارقام خوب تجارتی، متوسط درصد پوست 50 تا 60  درصد است. میوه­هایی که بر روی پایه­های بذری تولید می­شوند استاندارد نبوده و ارزش صادراتی ندارند. به علت نیاز به ازدیاد غیرجنسی گردو روش­های مختلفی در این مورد، بررسی شده است ولی به دلیل عدم وجود یک روش ازدیادی مناسب که درصد موفقیت بالایی داشته باشد و به علت تلفات زیاد ناشی از انتقال پیوند این روش­ها فعلاً عملی نیستند.

ازدیاد به وسیله بذر

نهال­های گردوی بذری نیز معمولاً به عنوان پایه مورد استفاده قرار می­گیرند و برای این منظور میوه­های نامطلوب و پوست سخت کاشته می­شوند. گرچه بذر گردو تحت برخی شرایط بدون استراتیفیه کردن جوانه می­زند ولی برای جوانه زنی و رشد خوب استراتیفیه کردن لازم است. برای استراتیفیه کردن، میوه­های خیس شده را داخل جعبه و در محیط مناسب مثل ورمیکولایت، پیت ماس یا ماسه بادی به صورت لایه­های متناوب چیده و به مدت دو یا سه ماه در معرض سرما ( 3 تا 5 درجه سانتیگراد) قرار می­دهند. در طی این مدت میوه­ها باید مرطوب نگهداشته شده و به اندازه کافی تهویه شوند. اگر مقدار میوه کمتر باشد، می­توان از یخچال به عنوان محیط مناسب برای استراتیفیه استفاده کرد ولی برای مقدار بیشتر در قسمتی از باغ، میوه­ها را به صورت لایه­های متناوب داخل ماسه بادی نگه می­دارند.

در صورتی که احتمال وجود جوندگان وجود نداشته باشد بذر گردو را می­توان به طور مستقیم نیز در باغ کاشت، در این حالت خاک باید مرطوب باشد و از خشک شدن یا خیس شدن آن جلوگیری کرد. عوامل متعددی از جمله نوع و اندازه میوه، موقعیت بذر، عمق کاشت، حرارت و رطوبت خاک و تیمار بذر در جوانه زنی بذور تاثیر دارند. اگر میوه­های بزرگ گردو در عمق 7 سانتیمتر خاک به حالت عمودی قرار گیرند از جوانه زنی و رشد بهتری برخوردار می­شوند. بذور گردو در فصل بهار کاشته می­شوند. فاصله بین بذرها و فاصله ردیف­های کاشت به مدت زمانی که نهال­ها در خزانه باقی خواهند ماند بستگی دارد. اگر مدت نگهداری نهال­ها در خزانه دو سال یا بیشتر باشد، فاصله ردیف­های کاشت یک متر و فاصله بین نهال­ها 30 سانتیمتر در نظر گرفته می­شود. در مناطقی که طی فصل تابستان بارندگی صورت نمی­گیرد استفاده از مالچ موجب حفظ رطوبت و کنترل علف­های هرز شده، سرعت جوانه زنی و رشد نهال­ها افزایش می­یابد.

برای تأمین حداکثر رشد نهال­ها آبیاری مکرر و مبارزه با علف­های هرز ضروری است. به منظور مراقبت از نهال­های پیوندی، یک سال قبل از انتقال نهال­ها به محل اصلی باید ریشه­های سطحی آنها در عمق 20 تا 25 سانتیمتری سطح خاک بریده شود. به طور کلی می­توان گفت ازدیاد گردو به صورت زیر انجام می­گیرد.

پیوند وصله­ای (Patch budding)

پیوند وصله­ای موفق­ترین روش در بین پیوندهای جوانه در گردو می­باشد. بهترین زمان اجرای این پیوند در کرج و شرایط مشابه آن از نیمه دوم تیر ماه تا اوایل مرداد می­باشد که درصد موفقیت آن به 60-40 درصد می­رسد. البته در استان­های شمالی کشور (مازندران، گلستان، گیلان) می­توان این نوع پیوند را در اواخر مرداد تا شهریور نیز انجام داد که پس از گذراندن زمستان ملایم، نهال­های پیوندی در بهار سال بعد، موفقیت زیادی در گیرایی پیوند نشان می­دهند. در پیوند تیر ماه درجه حرارت مناسب بین 30-20 درجه سانتیگراد (متوسط 26-25 درجه) می­باشد. دو برش افقی به طول 5/2 سانتیمتر روی پایه و پیوندک ایجاد نموده، البته  این برش­ها باید در منطقه صافی از پایه که حدود 20-10 سانتیمتر بالاتر از سطح خاک می­باشد انجام شود، سپس به وسیله چاقوی دو تیغه، دو برش عمودی انجام گرفته و پس از آن با دو برش افقی به یکدیگر وصل می­گردند، پوست بریده شده به صورت یک قطعه مستطیلی شکل از پایه جدا می­گردد. این عمل باید در روی قسمت جوانه­دار ساقه پیوندک نیز انجام گردد. تحقیقات به عمل آمده نشان داده است که استفاده از پایه­های 2 ساله در این نوع پیوند مناسب­تر است.

توصیه می­گردد جوانه­هایی که برای تهیه پیوندک مورد استفاده قرار می­گیرند از شاخه­های صافی که مقطع عرضی آنها کاملاً دایره­ای شکل و رنگ پوست آنها خاکستری مایل به قهوه­ای است (سبز نیست) تهیه گردند. ضمناً بایستی فقط از جوانه­های سالمی که دارای اندازه درشت تا متوسطی هستند جهت پیوند وصله­ای استفاده گردد. استفاده از نوار پیوند یا چسب­های نواری و یا پلاستیک مخصوص محل پیوند را طوری می­بندند که فقط نوک جوانه بیرون باشد. 8-6 هفته بعد از انجام عمل پیوند می­توان نوار پلاستیکی را با احتیاط باز نمود.

پیوند پایه­ های بذری گردو

به طور کلی روش پیوند بهترین راه تکثیر غیرجنسی در گردو می­باشد. سایر روش­های تکثیر رویشی مثل قلمه، خوابانیدن و ریزازدیادی یا به سختی جواب می­دهند و یا به صورت تجارتی متداول نشده است.

ازدیاد گردو

گردو از طریق جنسی (بذر) و یا به روش غیرجنسی ازدیاد می­شود. پایه­های بذری بسیار متغیر بوده و میوه­هایی با کیفیت پایین تولید می­کنند و متوسط درصد پوست آنها 30 تا 35 درصد است در حالی که در ارقام خوب تجارتی، متوسط درصد پوست 50 تا 60  درصد است. میوه­هایی که بر روی پایه­های بذری تولید می­شوند استاندارد نبوده و ارزش صادراتی ندارند. به علت نیاز به ازدیاد غیرجنسی گردو روش­های مختلفی در این مورد، بررسی شده است ولی به دلیل عدم وجود یک روش ازدیادی مناسب که درصد موفقیت بالایی داشته باشد و به علت تلفات زیاد ناشی از انتقال پیوند این روش­ها فعلاً عملی نیستند.

ازدیاد به وسیله بذر

نهال­های گردوی بذری نیز معمولاً به عنوان پایه مورد استفاده قرار می­گیرند و برای این منظور میوه­های نامطلوب و پوست سخت کاشته می­شوند. گرچه بذر گردو تحت برخی شرایط بدون استراتیفیه کردن جوانه می­زند ولی برای جوانه زنی و رشد خوب استراتیفیه کردن لازم است. برای استراتیفیه کردن، میوه­های خیس شده را داخل جعبه و در محیط مناسب مثل ورمیکولایت، پیت ماس یا ماسه بادی به صورت لایه­های متناوب چیده و به مدت دو یا سه ماه در معرض سرما ( 3 تا 5 درجه سانتیگراد) قرار می­دهند. در طی این مدت میوه­ها باید مرطوب نگهداشته شده و به اندازه کافی تهویه شوند. اگر مقدار میوه کمتر باشد، می­توان از یخچال به عنوان محیط مناسب برای استراتیفیه استفاده کرد ولی برای مقدار بیشتر در قسمتی از باغ، میوه­ها را به صورت لایه­های متناوب داخل ماسه بادی نگه می­دارند.

در صورتی که احتمال وجود جوندگان وجود نداشته باشد بذر گردو را می­توان به طور مستقیم نیز در باغ کاشت، در این حالت خاک باید مرطوب باشد و از خشک شدن یا خیس شدن آن جلوگیری کرد. عوامل متعددی از جمله نوع و اندازه میوه، موقعیت بذر، عمق کاشت، حرارت و رطوبت خاک و تیمار بذر در جوانه زنی بذور تاثیر دارند. اگر میوه­های بزرگ گردو در عمق 7 سانتیمتر خاک به حالت عمودی قرار گیرند از جوانه زنی و رشد بهتری برخوردار می­شوند. بذور گردو در فصل بهار کاشته می­شوند. فاصله بین بذرها و فاصله ردیف­های کاشت به مدت زمانی که نهال­ها در خزانه باقی خواهند ماند بستگی دارد. اگر مدت نگهداری نهال­ها در خزانه دو سال یا بیشتر باشد، فاصله ردیف­های کاشت یک متر و فاصله بین نهال­ها 30 سانتیمتر در نظر گرفته می­شود. در مناطقی که طی فصل تابستان بارندگی صورت نمی­گیرد استفاده از مالچ موجب حفظ رطوبت و کنترل علف­های هرز شده، سرعت جوانه زنی و رشد نهال­ها افزایش می­یابد.

برای تأمین حداکثر رشد نهال­ها آبیاری مکرر و مبارزه با علف­های هرز ضروری است. به منظور مراقبت از نهال­های پیوندی، یک سال قبل از انتقال نهال­ها به محل اصلی باید ریشه­های سطحی آنها در عمق 20 تا 25 سانتیمتری سطح خاک بریده شود. به طور کلی می­توان گفت ازدیاد گردو به صورت زیر انجام می­گیرد.

تولید پایه بذری

آماده سازی بذر برای کاشت

بایستی بذرها را از درختانی که سالم، دارای قدرت رشد خوب و ترجیحاً زود بارده باشند، انتخاب نمود. سوراخ قاعده پوست چوبی دانه­ها باید تا حد امکان بسته­تر باشد. درصد مغز (نسبت مغز به پوست) باید بالای 50 درصد باشد. ضخامت پوسته چوبی باید متوسط تا ضخیم باشد. مغز گردو باید به رنگ کرم روشن، فاقد فرورفتگی­های فراوان و دارای طعم و مزه خوب باشد و به آسانی از پوسته چوبی و دیواره­های داخلی جدا شود (اصطلاحاً سوزنی نباشد). بذرهای گردو برای جوانه زنی نیازمند سپری کردن یک دوره سرمایی می­باشند که این نیاز سرمایی با قرارگیری آنها به مدت 8-6 هفته در دمای حدود 5 درجه (دمای یخچال) در شرایط مطلوب برطرف می­شود. در طول این دوره باید از خشک شدن بذرها جلوگیری شود و هوای کافی به بذرها برسد. پس از این عملیات بذرها آماده کاشت می­باشند.

کاشت بذر در خزانه

معمولاً بذرهای گردو را در عمق 10 سانتیمتری و با فاصله 10 تا 20 سانتیمتر از یکدیگر در کنار جوی­هایی به پهنا و ارتفاع حدود 20 سانتیمتر و پشته­هایی به پهنای 80 سانتیمتر می­کارند. برخی از خزانه­دارها روی هر پشته دو ردیف بذر می­کارند. قبل از کاشت بذر باید زمین را آبیاری کرد و چند روز به حال خود گذاشت تا رطوبت آن به حد تعادل برسد و به اصطلاح گاورو شود. بذرها را باید در محدوده خط داغ آب (یعنی با فاصله حدود 15 سانتیمتر از کنار جوی) بر روی پشته­ها کاشت. اگر رطوبت خاک خیلی زیاد باشد، دانه­های گردو پوسیده و فاسد می­شوند و اگر رطوبت آن خیلی کم باشد، رویش دانه به تأخیر می­افتد، بهترین حالت قرارگیری بذر در زمین حالتی است که دانه گردو به پهلو بر روی زمین قرار داده شود.

در این حالت درصد جوانه زنی بذرهای گردو افزایش می­یابد. معمولاً در یک هکتار خزانه می­توان حدود 100 هزار اصله نهال تولید کرد که 50 تا 60 هزار از آنها قابل کاشت در زمین اصلی هستند. به طور معمول بلندی نهال­های یکساله در خزانه 50 تا 70 سانتیمتر است و در دوسالگی بلندی نهال­ها به 90 تا 120 سانتیمتر می­رسد.

پیوند پایه­های بذری گردو

به طور کلی روش پیوند بهترین راه تکثیر غیرجنسی در گردو می­باشد. سایر روش­های تکثیر رویشی مثل قلمه، خوابانیدن و ریزازدیادی یا به سختی جواب می­دهند و یا به صورت تجارتی متداول نشده است.

تهیه و آماده سازی پیوندک

پیوندک از ارقام و ژنوتیپ­های برتری تهیه می­شود که دارای خصوصیاتی نظیر باردهی جانبی بالا، محصول زیاد، نسبت مغز به پوست بالا، رنگ مغز روشن، دیربرگ­دهی و غیره می­باشد. معمولاً شاخه­هایی با طول 160-60 سانتیمتر و قطر 16-10 میلیمتر دارای کیفیت مناسبی برای پیوند شاخه هستند، لذا از شاخه­هایی برای پیوند استفاده می­گردد که سطح مقطع آنها مدور و گرد بوده و حداقل یک متر طول داشته باشند. بهتر است برای جلوگیری از خشک شدن پیوندک­ها، آنها را در داخل اره مرطوب و یا پیت (Peat) قرار داده و سپس آنها را در داخل کیسه­های پلاستیکی پلی­اتیلنی بزرگ (نظیر کیسه زباله) نگهداری نمود تا رطوبت خود را حفظ نمایند. در پیوند وصله­ای بهترین جوانه­ها از قسمت­های میانی شاخه­های یکساله و با رشد رویشی مطلوب حاصل می­شود. همچنین تهیه جوانه از پیوندک­های خشبی سال قبل که در انبار سرد نگهداری شده باشند نیز موفقیت بالایی را نشان داده است.

وسایل پیوندزنی و چسب پیوند

معمولاً برای بستن محل پیوند از نوارهای مخصوص پارچه­ای چسب­دار، نوارهای پلاستیکی قابل کشیدن و یا لاستیک می­توان استفاده کرد. برای پوشانیدن محل پیوند می­توان از چسب پیوند استفاده نمود، همچنین می­توان از Latex، موم، پارافین، چسب باغبانی و رزین نیز استفاده کرد. این مواد باعث حفظ رطوبت پیوند شده و از خشک شدن آن جلوگیری می­نمایند.